Yakın bir arkadaşım,
kendisini ziyaret ettiğim bir gün, mutlaka okumamı söyleyip elime “İhvân-ı Safâ
Risaleleri, Cilt 1”. Kitabın adından ürkerek yavaşça çevirdim sayfaları.
Ayrıntı Yayınları'nın enfes bir baskıyla yayımladığı kitap, daha Gezegenlerin Hareketlerinin Ud Nağmeleri
Gibi Nağmeleri, Yıldızların
Nağmelerinin Hakikati, Ahlakın Islahı
ve Nefsin Terbiyesinde Sayısal ve Geometrik Oran, İnsanın Düalist Yapısı gibi başlıklarıyla aldı beni içine. Sonra
okumaya başladım, şu ana kadar çıkan ilk üç cildi. Bundan sonra çıkacak 49.
cildi de sabırsızlıkla beklediğim “İhvân-ı Safâ Risaleleri” 52 ciltten ya da
risaleden oluşuyor. Bu risalelerin yazarları, İhvân-ı Safâ (dizi editörü Burhan
Sönmez’in ifadesiyle Arınmış Kardeşler) adında, 10. yüzyılda Basra'da yaşamış
bir topluluk. 10. yüzyıl Ortadoğu'su, düşüncenin çiçek açtığı bir coğrafya
Meşhur Bağdat Kütüphanesi henüz yok edilmemiş. Yunancadan çevirilerin
yapıldığı, İslam felsefesinde farklı görüşlerin filizlendiği ve bunların
özgürce tartışıldığı, üretilen metinlerin Endülüs'e gidip orada Latinceye
çevrilerek Kıta Avrupa'sına yayıldığı ve Hıristiyan düşüncesini etkilediği bir
dönem.
İhvân-ı Safâ’nın
risaleleri, o dönemdeki düşünsel özgürlüğü ve karşıt fikirlere açıklığı
yansıtmasının dışında, sanattan doğaya, dinden felsefeye, bilimden metafiziğe, insan
anatomisinden gök cisimlerine, bitki ve hayvan türlerinden madenlere ve
taşlara, bütünsel ve evrensel bir bilgi arayışını temsil edişiyle ansiklopedik
bir dev yapıt. Yalnızca İslam felsefesini değil, antik Yunan, Hint ve Pers
kültürlerini de araştırıp yorumlayan risaleler, insanı evrenselleştirmesi ve
evreni insanlaştırarak öznelleştirmesi hümanizm izleri taşıyor. Ancak aklı
insanmerkezciliğe indirgeyen ve doğayı insan aklının hizmetinde gören dogmatik
yorumlanışının tersine, İhvân-ı Safâ’nın hümanizmi, insanı doğanın efendisi
olarak görmüyor. Örneğin, Kelile ve Dimne’yi andıran Hayvanın İnsanın Yaptığı Zulümden Şikâyeti bölümünde konuşan
hayvanlar, insanların kendilerini araç olarak görmesini, kendilerine yapılan eziyetleri
anlatır. Ya da enfes bir anlatıma sahip bir başka bölüm Madenler Üzerine’de, çeşitli taşların ve madenlerin oluşumu, içinde
insanlığın da dahil olduğu doğanın hala sürmekte olan oluşum sürecine bir
tanıklık olarak betimlenir. Risalelerden anlaşıldığı üzere, İhvân -ı Safâ’ya
göre şeriat ya da Tanrı’nın hükmünün cisimleşmesi, insanların toplumsal
yaşamını kısıtlayan bir dogmalar bütünü değil, insanın, evrenin ve doğanın
oluşum sürecini, tüm bilgi ve becerilerini (bilim, sanat, felsefe, teoloji vs.)
kullanarak anlama çabasıyla Tanrı’ya yaklaşması, böylece Tanrı’nın da insana
yaklaşmasıdır.
İhvân-ı Safâ’nın
insanı bir anda içine alan bir başka yönü de dili. Çevirmenlerin titiz
çalışmasının açığa çıkardığı, buyurucu olmayan, okuyucuyla sohbet eden bu
yumuşak ve şiirsel dil, İhvân-ı Safâ’nın mezhepler, sanatlar, bilimler ve
düşünceler arası bir diyalog kurma çabasını da gösteriyor. Risalelerin bu dili,
günümüzde unutulmaya yüz tutmuş bir diyalogun da olanağını gözler önüne seriyor
sanki. Bir zamanlar filizlenmiş, sonraysa yalnızca “dış güçler”den
kaynaklanmayan, ta Nizam-ül Mülk döneminde eğitimin tek merkezci bir
otoriterleşme ve tek tipleştirilme sürecine kadar giden nedenlerden kurumaya
yüz tutmuş düşünce tarlalarının tohumlarına rastlanıyor bu risalelerde. Öbür
yandan, İhvân -ı Safâ Risaleleri gibi yapıtların çevrilmesi ve üzerinde çalışılması,
genel olarak da İslam düşüncesindeki geçmiş tartışmaların yeniden felsefenin
konusu haline getirilmesi, tohumların yeniden filizlenmesi için önemli. Bu
bakımdan İhvân -ı Safâ’yı okurken günümüzü düşünmemek, bugün sürekli inançlar
ve iktidarlar adına kan dökülürken bunun nasıl sona erdirilip silah tutan değil
düşünen insanların yetişeceğine kafa yormamak mümkün değil. Böyle bir amaç
çerçevesinde, ne bir ateistin İslam ne de bir Müslüman’ın din dışı felsefi
konular çalışması garipsenmeli bugün. Bu, altı pek de dolu olmayan tolerans ya
da hoşgörü çerçevesinde bir yakınlaşmadan çok, artık neredeyse tamamen
birbirini dışlayan dünyaların gelecekte nasıl bir arada yaşayabileceğini düşünebilmek,
hayal edebilmek için önemli.
Uzun zamandır bitmeyen şiddete ilişkin, Batı’da da
Hıristiyanların yüzlerce yıl mezhep savaşları yüzünden birbirini öldürdüğünü
hatırlatan argümanlar var. Ama Hegel’in, Avrupa’nın geçmişine bakarak söylediği
“tarih kanlı bir mezbahadır” sözünü yeniden doğrulamaya gerek var mı? Müslüman
toplumlar, tarihte bir solucan deliği açarak, sosyal eşitlik ve özgürlük temelinde
farklı bireylerin ve toplulukların bir arada yaşayabileceği bir gelecek
yaratamaz mı? Bu sorunun yanıtına, İslam’ın ne olduğu ve olmadığıyla ilgili
tartışarak başlamak gerekiyor belki. Nasıl oluyor da hak, adalet ve eşitlik
vurgusunun en çok yapıldığı bir din, günümüzde kapitalizme bu kadar sıkı
eklemlenebiliyor? Nasıl oluyor da bir İslam Devleti kurma peşindeki insanlar,
bu amaç uğruna masum insanları öldürmeyi tam da bu amaç temelinden meşrulaştırabiliyor?
(Batı’da örneğin artık en azından “nükleer silah” gibi bahaneler bulunuyor.) Eğer
evreni ve içindeki bütün ilişkileri yaratan Tanrı, insana şahdamarından daha
yakınsa, gerçekten kendi adına kurulacak bir devlet ya da otoriter bir rejimin
muhafazası için bu kadar kurban verdirtir mi? Bu kadar şiddet, hoşgörüsüzlük,
adaletsizlik ve çıkarcılık Tanrı’yı hoşnut eder mi?
Bu son “naif” soru
üzerinden İhvân -ı Safâ’ya dönmek istiyorum. Henüz iki buçuk cildini okuyabilsem
de İhvan-ı Safâ’da, sürekli olarak çevresiyle, evrendeki konumuyla ve Tanrı’yla
olan ilişkisini irdeleyen, neyi doğru yapıp yapmadığını tartan, ne kadar
geliştirirse geliştirsin kendini hep eksik olarak gören ve bunun için tüm
bilimlere ve farklı görüşlere kendisini açan bir insan tasviriyle karşılaştım. Benim
için belki de bundan da önemlisi, İhvân-ı Safâ’daki insanın, kendisini ve dünyadaki
başka insanlarla, hayvanlarla, bitkilerle, eşyalarla olan ilişkisini, devam
etmekte olan evrensel bir oluşum sürecinin bir parçası olarak görmesiydi. Bu
bakımdan insan, İhvân-ı Safâ’da, kendisi için yaratılmış, olmuş bitmiş bir
evrenin ya da doğanın efendisi değil, en önemli yetisi olan akıl ve kavrama
kabiliyetiyle, kendisinin de içinde olduğu bir oluşum sürecini, tüm yönleriyle
anlamaya ve hem kendi türüyle hem de doğayla uyum içinde yaşamaya çalışması
gereken bir özne olarak beliriyor. İhvân-ı Safâ ve sembolik olarak Bağdat
Kütüphanesi’nin yok edilmesiyle kapanan ve hala tam anlamıyla irdelenmeyen
konu, bana kalırsa, bu gelişim sürecinin bir parçası olarak insan öznesiyle,
bizzat gelişim sürecinin öznesi olan Tanrı arasındaki ilişki. Belki de bu
ilişki üzerine özgürce düşünülmemesi sonucu, ironik bir şekilde bu ilişki koptu
ve her bir mezhebin kendini Tanrı’nın mutlak temsilcisi olarak görmesinin, kendinden
olmayana bir araç ya da eşya olarak yaklaşmasının, böylece yaptıklarını ahlaki
bir düzleme yerleştirmeye gerek görmeden meşrulaştırabilmesinin yolu açıldı. Elbette
tarihteki din ve mezhep savaşlarının altında maddi-ekonomik nedenler de vardı,
ancak gerekçeler, mazeretler çoğunlukla insan ve din, insan ve Tanrı
ilişkisinin tek boyutlu yorumlanışına dayanıyordu.
Bu bitmeyen
çekişmenin yarattığı öğrenilmiş çaresizlik ya da bıkkınlık, mezhepsel olan ya
da olmayan kimlikler de dahil, her türlü konforlu konumlanışın sorgulanabileceği
yeni varoluş tarzlarıyla yer değiştirmeli. İhvân-ı Safâ’nın devlet düşmanı,
büyücülük gibi suçlamaları göze alarak dönemin şeriat anlayışına ve dinsel
yozlaşmaya karşı, insanın doğa ve Tanrı’yla olan ilişkisini yeniden düşünme
çabası örneğindeki gibi yeni varoluşsal ve düşünsel birliktelikler gerekli.
